Η συμβολή του ειδικού της ψυχικής υγείας στη θεραπεία του εγκαταλελειμμένου –κακοποιημένου ανηλίκου μέσω της φροντίδας σε ανάδοχη οικογένεια.

Πρόγραμμα: ΑCTIVE CITIZENS FUND

Εισήγηση στην 3ο Σεμινάριο Επαγγελματιών Κοινωνικής Εργασίας /3η Ημερίδα Ενημέρωσης και Ευαισθητοποίησης

“Τα δικαιώματα των παιδιών που ζουν σε ιδρύματα/Τα αόρατα παιδιά”

Θεσσαλονίκη 28 Φεβρουαρίου και 3 Μαρτίου 2023

Αίθουσα Βιβλιοθήκης Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης

Της Λίλιαν Αθανασοπούλου *

Η ΕΛΙΣΑΒΕΤ

Η  κα Μαρία ζητά ένα ραντεβού στην υπηρεσία μας για να συζητήσει σχετικά με την εγγονή της, την 14χρονη Ελισάβετ.

ΗΌλγα, μητέρα της Ελισάβετ και κόρη της κας Μαρίας μένει σε κοντινή περιοχή, αλλά ήδη από την εποχή της διάλυσης του γάμου με τον πρώτο της σύζυγο και πατέρα της Μαρίας ανέθεσε τη φροντίδα του παιδιού στην μητέρα της-η Ε. τότε ήταν τεσσάρων χρόνων

Η κα Μαρία ζήτησε την επικύρωση της ανάθεσης με συμβολαιογραφική πράξη

Δύο χρόνια μετά, η ΄Ολγα παντρεύεται και ζητά  να έλθει η  Ελισάβετ να ζήσει μαζί της και με τον πατριό της, ο οποίος δείχνει εξαρχής τρυφερά συναισθήματα για το παιδί-η γιαγιά συναινεί με δυσκολία

Επτά χρόνια μετά ο γάμος διαλύεται-ο Γιάννης  φεύγει από τα σπίτι ,αλλά ζητά να βλέπει την Ελισάβετ-η υπόθεση παίρνει τη δικαστική οδό.

Η  ΄Ολγα  δηλώνει ανεπαρκής και αδύναμη να φροντίσει την κόρη της-το διάστημα που ακολούθησε την αποχώρηση του Γιάννη, χτύπησε αρκετές φορές την Ελισσάβετ, την οποία θεωρεί ‘δύσκολο παιδί’-θα ήθελε να αναλάβει τη φροντίδα της ένα ίδρυμα παιδικής  προστασίας μέχρι τα 18 της χρόνια-ήδη έχει κάνει κάποιες επαφές.

ΓΟΝΕΪΚΟΤΗΤΑ

• Με τον όρο γονεϊκότητα εννοούμε το σύστημα πεποιθήσεων και στάσεων που υιοθετούν οι γονείς κατά την άσκηση του γονεϊκού τους ρόλου αλλά και τις πρακτικέςπου ακολουθούν στις καθημερινές τους αλληλεπιδράσεις με τα παιδιά τους.
• Η γονεϊκότητα λοιπόν, αφορά την κοσμοθεωρία τους και το σύστημα αξιών που τους χαρακτηρίζουν  ως γονείς, αλλά και το στυλ διαπαιδαγώγησης και τις μεθόδους επικοινωνίας και οριοθέτησης που επιλέγουν να χρησιμοποιούν.
• Το στυλ γονεϊκότητας που υιοθετείται, φαίνεται ερευνητικά να επηρεάζει τη σχολική επίτευξη, τη γνωστική, κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη, αλλά και τη συμπεριφορά των παιδιών σε σημαντικό βαθμό.
• Γονείς που διατηρούν μια ζεστή και ευαίσθητη στάση απέναντι στις συμπεριφορές των παιδιών τους, που τα οριοθετούν με συνέπεια και σταθερότητα και ανταποκρίνονται με ενσυναίσθηση και σεβασμό στις ανάγκες τους, έχουν περισσότερες πιθανότητες να διατηρήσουν μια ήρεμη οικογενειακή καθημερινότητα και να μεγαλώσουν παιδιά με καλύτερα επίπεδα αυτογνωσίας και κοινωνικής και ψυχολογικής προσαρμοστικότητας και ανθεκτικότητας.

Η μετάβαση στη γονεϊκότητα

►Η έννοια αυτή απέκτησε ενδιαφέρον για τους επιστήμονες που εργάζονται στον χώρο της ψυχικής υγείας του παιδιού από τότε που ο Hill (1949) και αργότερα ο Le Masters (1957) εισηγήθηκαν ότι η άφιξη του πρώτου παιδιού διαταράσσει την συζυγική σχέση και τη συνέδεσαν με την έννοια της «κρίσης» (επιθυμία για παιδί-μετάβαση στην μητρότητα-μετάβαση στην πατρότητα)

►Σταδιακά πέρασε από την μετάβαση στην μητρότητα-στην πατρότητα και κατόπιν στην γονεϊκότητα.

►Μέσα από μια συνθετική ανάγνωση του φαινομένου, αυτό εντάχτηκε στην σταδιακή προσαρμογή όλων των μελών του οικογενειακού συστήματος καθώς και αυτού του ίδιου του οικογενειακού συστήματος ως συνόλου μέσα στην κοινωνία.

►Πάντως και μόνο η κατανόηση αυτών των διαδικασιών άνοιξε ορίζοντες στη συμβουλευτική εργασία  και απενοχοποίησε γενιές γονιών.

(κείμενο της Θ. Δραγώνα στον τόμο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ του Τσιάντη)

Εκτίμηση λειτουργίας της οικογένειας

 Η εκτίμηση της λειτουργίας της οικογένειας λαμβάνει υπόψη συγκεκριμένες διαστάσεις:

• Τα δομικά χαρακτηριστικά (όρια, κανόνες, ρόλοι του κάθε μέλους, ιεραρχία, κα) είναι μία από τις διαστάσεις αυτές.
• Εξίσου σημαντικές είναι η επικοινωνία μεταξύ των μελών ,η συναισθηματική εκφραστικότητα, η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων και διαχείρισης κρίσεων, καθώς και
• η προσαρμοστικότητα σε αλλαγές του περιβάλλοντος ή σε αλλαγές που προκύπτουν από τη διαδοχή των φάσεων του κύκλου ζωής της οικογένειας. 

Οι γονείς για να ανταποκριθούν στις ανάγκες των παιδιών χρειάζεται να είναι σε θέση να:

• Προσφέρουν ένα ασφαλές φυσικό και συναισθηματικό περιβάλλον

• Προσφέρουν πρότυπα επαρκούς συμπεριφοράς
• Διδάσκουν και δίνουν κατάλληλες ευκαιρίες για την ανάπτυξη των παιδιών
• Δείχνουν ενδιαφέρον και επιδοκιμάζουν το παιδί, τις δραστηριότητες και τα επιτεύγματά του
•  
• Μεταφέρουν κοινωνικές αξίες (τι λένε,-οι ερμηνείες δηλαδή των γονέων -και τι κάνουν).

Η γονική επάρκεια  εμπεριέχει ένα αριθμό  ενεργειών (activities)  οι οποίες συμπεριλαμβάνουν τα παρακάτω :

• Παροχή ασφαλούς περιβάλλοντος (από την πλευρά των ενηλίκων-γονέων προς το παιδί).
• Παροχή των αναγκαίων αγαθών για υγιή σωματική και ψυχική ανάπτυξη.
• Ευαισθησία και προσανατολισμό στις ανάγκες του παιδιού
• Αλληλεπίδραση με έμφαση στο παιδί.
• Προβλέψιμη καθημερινότητα (predictable routines).
• Κατάλληλα αισθητηριακά ερεθίσματα (appropriate sensory stimulation),
• Κατάλληλα όρια (boundaries and limits) και κανόνες στην ενδοοικογενειακή αλληλεπίδραση.

Ainsworth et al., 1978 ;Quinton& Rutter,1988 ; Bornstein, 1995 ; HurleyD.J,2003; Budd K.,2005

ΜΙΑ ΕΠΑΡΚΗΣ ΣΧΕΣΗ ΓΟΝΕΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΟΥ ΑΠΑΙΤΕΙ:

• Γονική πρόβλεψη και διευκόλυνση.
• Ζεστασιά και ανταπόκριση από τον γονέα.
• Αυτονομία του παιδιού.
• Συνεργασία γονέα παιδιού και ζητήματα ελέγχου.
• Δραστηριότητες κοινές που αφορούν είτε μοίρασμα   συμβάντων ή συζητήσεις που δεν αφορούν ζητήματα πειθαρχίας.

Winnicott (good-enough mother)

• Winnicot-αρκετά καλή μητέρα εκδηλώνει, ήδη από την εγκυμοσύνη, την πρωτογενή μητρική ενασχόληση, δηλ. την αποκλειστική αφοσίωση της στο βρέφος, η οποία εκφράζεται ως ταύτιση με το βρέφος και αυξημένη ευαισθησία για την ικανοποίηση των προσδοκιών και αναγκών του.
• Αυτή η αξιόπιστη μητέρα είναι σε θέση να κάνει το κράτημα (holding), που παίρνει αρχικά σωματική μορφή, προστατεύει το βρέφος από βιολογικούς κινδύνους, από την τρομακτική εμπειρία της πτώσης, περιλαμβάνει όλες τις καθημερινές συνήθειες της φροντίδας του βρέφους, ακολουθεί τις αναπτυξιακές αλλαγές που συμβαίνουν σε αυτό και είναι ίσως ο μόνος τρόπος που διαθέτει η μητέρα για να δείξει στο παιδί της ότι το αγαπά.
• Η φυσιολογική ανάπτυξη του ανθρώπου διευκολύνεται από την ικανότητα της μητέρας να λειτουργεί ως καθρέφτης, δηλ. να αντικατοπτρίζει αυτό που είναι το βρέφος.
• Έτσι δίνει δύναμη στο αδύναμο εγώ του βρέφους και  το προστατεύει από την πρόωρη συνειδητοποίηση ότι είναι ένα χωριστό από τη μητέρα του ον.
• Με τη δύναμη αυτή ο άνθρωπος εκδιπλώνει τον αληθή εαυτό του, νοιώθει ζωντανός, μια ψυχοσωματική ολότητα, με συνέχεια ύπαρξης, γίνεται αυθόρμητος, δημιουργικός, χειρίζεται τα μεταβατικά αντικείμενα και  φαινόμενα και  κατοικεί στο δυνητικό χώρο

• Με βάση αυτή την εμπειρία του από το εγχείρημα της μαζικής απομάκρυνσης παιδιών από τις οικογένειές τους, προσδιορίζει τις έννοιες της αποστέρησης (διαφορετική από τη στέρηση, που αναφέρεται σε κάτι το οποίο το υποκείμενο ουδέποτε είχε) και της αντικοινωνικής τάσης (διαφορετική από την αντικοινωνική συμπεριφορά).

• Υποστηρίζει ότι η αντικοινωνική τάση αφορά μια φάση της κανονικής συναισθηματικής ανάπτυξης: κάθε άνθρωπος τη βιώνει στην αρχή της ζωής του και την ξεπερνά, εάν και εφόσον οι περιβαλλοντικές συνθήκες είναι ευνοϊκές· εάν αντιθέτως το μικρό παιδί βιώσει αποστέρηση (χάσει δηλαδή μια σημαίνουσα σχέση που ήδη είχε), η αντικοινωνική τάση μπορεί να παγιωθεί, οδηγώντας ενδεχομένως αργότερα σε αντικοινωνική συμπεριφορά.

Εδώ συναντάμε τη βαθιά πίστη του Γουίνικοτ στη δημιουργική ικανότητα κάθε υποκειμένου, καθώς υποστηρίζει ότι οι διαταραχές συμπεριφοράς που προέρχονται από κάποια αποστέρηση αποτελούν ένδειξη υγείας και μη παραίτησης του παιδιού. Δηλώνουν την ασυνείδητη ελπίδα ότι, αυτή τη φορά, η συναισθηματική του ανάγκη (αντικείμενο της πρότερης αποστέρησης) μπορεί και να εισακουστεί και το περιβάλλον να απαντήσει θετικά εφόσον αντιληφθεί το ασυνείδητο μήνυμα πίσω από αυτές τις εκφάνσεις διαμαρτυρίας και δυσφορίας απέναντι στην οδύνη της απώλειας, ανταποκρινόμενο στις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε παιδιού και όχι αντιδρώντας απρόσωπα και κατασταλτικά.

(Ανασκόπηση της Έρευνας του Κέμπριτζ για την απομάκρυνση των παιδιών από το σπίτι τους: μια μελέτη της εποχής του πολέμου για την κοινωνική πρόνοια και την εκπαίδευση).

Εκτός από την επιστημονική κοινότητα, ο Γουίνικοτ δεν κουράζεται να κάνει κοινωνούς των θέσεών του με τρόπο κατανοητό και άμεσο,  φυσικούς ή ανάδοχους γονείς, εκπαιδευτικούς, δικαστικούς, κοινωνικούς λειτουργούς αλλά και όσους έχουν την ευθύνη υποδοχής  των πιο δύσκολων περιπτώσεων: παιδιών ή εφήβων που εξαιτίας προϋπάρχουσας στέρησης, πρώιμων ελλειμμάτων και αστάθειας του περιβάλλοντος, δε στάθηκε δυνατό να συγκροτήσουν κάτι αρκετά καλό (ένα εσωτερικό αντικείμενο που επιβιώνει) και να αναπτύξουν το αίσθημα ενοχής και της εγγενούς τάσης έγνοιας για τον άλλον καθώς και τις διεργασίες του πένθους, με αποτέλεσμα εκδραματίσεις των τραυματικών βιωμάτων.

Η στενή και άοκνη συνεργασία του Γουίνικοτ με τους επαγγελματίες των ξενώνων και των αναδόχων οικογενειών  ανέδειξε επίσης τη σημασία υποστήριξής τους, έτσι ώστε να «επιβιώσουν» και να ανακαλύψουν τα δικά τους όρια αντοχής, νοηματοδότησης και δημιουργικότητας, και επέτρεψε την από κοινού διαμόρφωση των αξόνων χειρισμού που απαιτεί η πλαισίωση αυτών των περιπτώσεων.

Η ψυχαναλυτική προσέγγιση της ανθρώπινης βίας και καταστροφικότητας που επιχειρεί ο Γουίνικοτ παραμένει πάντα επίκαιρη.

΄Ερχεται να συμβάλει στην κατανόηση και αντιμετώπιση των σύγχρονων εκφάνσεών τους -πόλεμοι, τρομοκρατία, εκφοβισμός, κατάλυση ορίων ή και επιθυμίας-, οι συνέπειες των οποίων ξεπερνούν τα σύνορα χωρών και γενεών τόσο σε πραγματικό όσο και σε ψυχικό επίπεδο πλήττοντας το συμβολικό.

‘μετά την κακοποίηση, δεν ζει πια δημιουργικά..’

Ο Winnicott (1971) κάνοντας ειδική αναφορά στην δημιουργικότητα, της απέδωσε μια αρκετά διαφορετική έννοια από τις μέχρι τότε καθιερωμένες. Την αντιλήφθηκε σαν πρωτογενές ψυχικό φαινόμενο και όχι σαν δευτερογενές νευρωσικό φαινόμενο.

… αναγνωρίστηκε σαν η εν δυνάμει ψυχική δυνατότητα που αναπτύσσεται όταν δεν υπάρχουν εμπόδια από το περιβάλλον και αφορά σε κάθε άνθρωπο.

Η δημιουργικότητα δεν παραπέμπει στη δημιουργία ενός έργου τέχνης…η δημιουργικότητα σημαίνει την αίσθηση του ‘υπάρχειν’, είναι συνδεδεμένη με τη ζωή του καθενός, είναι μια προσωπική δημιουργικότητα , με την έννοια ότι αναφερόμαστε στο ότι έχουμε μια  ζωή που είναι δημιουργική ή μια γόνιμη ζωή…το να είναι κανείς δημιουργικός  σημαίνει να αισθάνεται ότι υπάρχει και είναι ζωντανός. Η δημιουργικότητα δίνει ένα χρωματισμό σε κάθε στάση απέναντι στην εξωτερική πραγματικότητα...χρωματισμό, αλλά και αντιθέσεις, μια ποικιλία
"Πρόκειται  πρωτίστως- γράφει ο ίδιος- για έναν δημιουργικό  τρόπο που δίνει στο ΄άτομο την αίσθηση ότι τη ζωή αξίζει τον κόπο να τη ζεις’"
Η δημιουργικότητα, ο  αληθής εαυτός ριζώνει στα διακυβεύματα ζωής και θανάτου, που είναι τραγικά διακυβεύματα.
(Patrick Guyomard,‘επιθυμία και δημιουργικότητα’, στο βιβλίο ‘ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ )

Ενδείξεις αδυναμίας του γονιού να καλύψει ανάγκες ασφάλειας και υγείας του παιδιού:

• Συνεχείς αρνητικές κρίσεις για το παιδί.
• Ο γονιός σταθερά δεν είναι συναισθηματικά διαθέσιμος, δεν ανταποκρίνεται ή παραμελεί.
• Αδυναμία να αναγνωρίσει ανάγκες του παιδιού και να τηρήσει όρια στη σχέση γονιού-παιδιού.
• Συνεχής χρησιμοποίησητου παιδιού ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες του γονιού.
• Μηνύματα προς το παιδί που είναι διαστρεβλωμένα ή προκαλούν σύγχυση.
• Εχθρότητα, εκνευρισμός και κριτική του παιδιού.
• Ασυνεπείς ή ακατάλληλες προσδοκίες από τα παιδιά.

Παραδείγματα ψυχικής ασθένειας και επίδραση στη γονική πρακτική   

Κάθε ψυχικά πάσχων γονιός δεν είναι ανεπαρκής!

ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ

(δυσθυμία, καταθλιπτική διαταραχή, ψυχωτική κατάθλιψη)

ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ

• Απουσία ενέργειας, λήθαργος, κακή διάθεση
• Ενοχές, απόγνωση, αδυναμία για βοήθεια, αυτοκριτική, ιδέες αυτοκτονίας, κλάμα, απουσία ελπίδας
• Παραληρητικές ενοχές, απόγνωση και μηδενισμός, ψευδαισθήσεις, ιδέες ή πλάνα για αυτοκτονία και ανθρωποκτονία

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ

• Σωματική και συναισθηματική  παραμέληση
• Κριτική και αρνητικά σχόλια
• Απουσία επικοινωνίας και συναισθηματικής  στήριξης
• Ασυνεπής συμπεριφορά
• Αναζήτηση παρηγοριάς από το παιδί (αντιστροφή ρόλων)
• Ασυνεπής γονεϊκή συμπεριφορά  (υπερ-ή υπο-εμπλοκή)
• Σοβαρή παραμέληση
• Εμπλοκή στο παραλήρημα

Γονείς με Κατάθλιψη

• Η κατάθλιψη μπορεί να αντιπροσωπεύεται από θυμό, διάσπαση και ανησυχία ή από απόσυρση, θλίψη και ιδεομηρυκασμό.
• Πολύ συχνά συνυπάρχει με άλλες ψυχικές διαταραχές, γεγονός που μπορεί να έχει επιπρόσθετες επιπτώσεις στα παιδιά. Μια καταθλιπτική μητέρα μπορεί να αντιμετωπίζει προβλήματα στον γονεϊκό της ρόλο συνεχώς, σε κάποιο βαθμό, παρά τον επεισοδιακό χαρακτήρα της κατάθλιψης.
• Μητέρες με την διάγνωση της κατάθλιψης (ενδεχομένως να ) είναι αποδιοργανωμένες, ασυνεπείς αναποτελεσματικές και λιγότερο χαρούμενες, με ένταση και λιγότερο δραστήριες στις  αλληλεπιδράσεις με τα παιδιά τους, σε σχέση με υγιείς μητέρες.
• Επίσης, η κατάθλιψη μπορεί να μειώσει την ικανότητα μιας μητέρας να λαμβάνει τα μηνύματα των παιδιών της, ενώ κάνουν αρνητικές δηλώσεις για αυτά, όπως και άλλες επικριτικές και μη υποστηρικτικές δηλώσεις, όπως π.χ. ότι αισθάνονται απογοητευμένες από το παιδί.
• Τέλος, έχει βρεθεί ότι η ζεστασιά που απέπνεαν μητέρες με κατάθλιψη στα παιδιά τους  μέσω της σωματικής επαφής, δεν ήταν συντονισμένη με τις ανάγκες των παιδιών.

ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ

ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ

• Θετικά συμπτώματα (παραισθήσεις και ψευδαισθήσεις)

• Αρνητικά συμπτώματα (απάθεια και απόσυρση)

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ

• Ασυνέπεια
• Υπερεμπλοκή (Θετική ή εχθρική)
• Εμπλοκή στο παραλήρημα
• Παραμέληση (δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες του παιδιού (σωματική και ή συναισθηματική).

ΣΥΜΠΤΏΜΑΤΑ

Γενικά, οι γονείς παρουσιάζουν ορισμένα συμπτώματα στην καθημερινή τους γονική ικανότητα τα οποία σε γενικές γραμμές είναι τα εξής:

• Δυσκολία στο να ικανοποιήσουν τις συναισθηματικές αλλά όχι τις σωματικές ανάγκες των παιδιών τους π.χ. μπορεί να κρατούν το σπίτι καθαρό αλλά να μην μπορούν να εκδηλώσουν αισθήματα ζεστασιάς προς το παιδί τους.
• Δυσκολία στο να μπορούν να εκτιμήσουν την αυτονομία του παιδιού και τις ιδιαίτερες και εξατομικευμένες του ανάγκες
• Δυσκολία στο να συγκεντρωθούν, να οργανώσουν την ζωή τους, να κάνουν τις δουλειές του σπιτιού ή να πάνε για ψώνια.
• Δυσκολία στο να διασφαλίσει ένα βασικό πλαίσιο φροντίδας και ασφάλειας.
• Δυσκολία στο να σηκωθούν από το κρεβάτι το πρωί και να ετοιμάσουν τα παιδιά για το σχολείο.
• Δυσκολεύονται να ελέγξουν τα συναισθήματά τους και έτσι πολύ εύκολα θυμώνουν ή εκνευρίζονται με τα παιδιά.
• Δυσκολεύονται πολύ να ακούσουν, να μιλήσουν και γενικότερα να επικοινωνήσουν με τα παιδιά τους. Επίσης, δεν μπορούν να αντέξουν ήχους τους οποίους μπορεί να δημιουργούν φυσιολογικά τα παιδιά μέσα σε ένα σπίτι π.χ. όταν τα μωρά κλαίνε ή όταν τα παιδιά παίζουν.
• Δυσκολεύονται να θέτουν λογικά όρια, να καθοδηγούν και να προβλέπουν τις ανάγκες του παιδιού.
• Δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν τις ικανότητες του παιδιού ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξής του.

• Μπορεί να κάνουν κακό στο παιδί, είτε άμεσα αν το παιδί εμπλέκεται σε κάποια ψευδαίσθηση (π.χ. δεν είναι παιδί μου, είναι ο αντίχριστος) ή αν έχει αυτοκτονικούς ιδεασμούς στους οποίους να εμπλέκεται και το παιδί, είτε έμμεσα αν δεν μπορεί να κατανοήσει τις ανάγκες του και έτσι τις παραμελεί.
• Πολλές φορές οι γονείς μπορεί να νιώθουν ληθαργικοί και βαριεστημένοι για να ασχοληθούν με το οτιδήποτε. Αυτό πολλές φορές είναι αποτέλεσμα των αντιψυχωτικών φαρμάκων.
• Νιώθουν τεράστια ντροπή και φοβούνται να συζητήσουν με άλλους θέματα γονεϊκότητας.
• Φοβούνται επίσης πως αν κάνουν κάτι τέτοιο θα τους πάρουν τα παιδιά τους, γι’ αυτό σιωπούν και προσπαθούν να λύσουν τα προβλήματα μόνοι τους.

ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (κυρίως οριακή)

ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ

• Ασταθείς σχέσεις, παρορμητικότητα, εχθρικότητα, βία,

• χρήση αλκοόλ και  ουσιών, απουσία εμπάθειας, κίνδυνος για αυτοτραυματισμό

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ

• Υπερ-εμπλοκή (σκληρή πειθαρχία, και κριτική, απουσία.
• Εμπάθεια, πρότυπο αντικοινωνικής συμπεριφοράς)
• Εκθεση σε καυγάδες/ βία.
• Ασυνέπεια, αναντίστοιχες προσδοκίες για την ασφάλεια του παιδιού.

ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ ΚΑΙ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ

ΜΟΡΦΕΣ 

• Η σωματική κακοποίηση
• Η σεξουαλική παραβίασηθεωρείται η συμμετοχή ή η έκθεση παιδιών και εφήβων σε πράξεις με σεξουαλικό περιεχόμενο υποκινούμενες από ενήλικα
• Η ψυχολογική-συναισθηματική κακοποίηση
• Η παραμέληση
• Ανεπάρκεια αύξησης/δυστροφία μη-οργανικής αιτιολογίας
• Σύνδρομο Μυγχάουζεν δι’ αντιπροσώπου
• Το σύνδρομο περιγράφει περιπτώσεις γονέων -στην πλειοψηφία μητέρων -που κατασκευάζουν ψευδώς ένα ιατρικό πρόβλημα στο παιδί τους προκαλώντας ιατρικά συμπτώματα
• Σύνδρομο του αμέτοχου θεατή ορίζεται η έκθεση του παιδιού για μακρύ χρονικό διάστημα σε διάφορες μορφές ενδοοικογενειακής βίας χωρίς το ίδιο να υφίσταται σωματικές κακώσεις.
• Τελετουργική και σατανιστική κακοποίηση
• Παιδική εργασία ως μία μορφή παραμέλησης, κακομεταχείρισης αλλά και οικονομικής και σεξουαλικής εκμετάλλευσης.
• Κακοποίηση και παραμέληση παιδιών από το σύστημα και τους θεσμούς

ΘΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΡΑΥΜΑΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ

Μεγάλα ποσοστά γονέων οι οποίοι κακοποιούν, εκθέτουν σε κίνδυνο ή παραμελούν τα παιδιά τους, έχουν υποστεί παρόμοιες καταστάσεις όταν ήταν παιδιά.

Σύμφωνα με έρευνες, το ποσοστό γυναικών με σοβαρή ψυχική διαταραχή οι οποίες έχουν κακοποιηθεί στο παρελθόν είναι πολύ υψηλό και κυμαίνεται από 53 έως ακόμη και 97%.

Το να έχει όμως κάποιος κακοποιηθεί ως παιδί στο παρελθόν δεν σημαίνει υποχρεωτικά πως θα κακοποιεί και αυτός τα παιδιά του στο μέλλον.

Μερικές φορές μάλιστα, μπορεί να ενεργοποιήσει το γονιό έτσι ώστε να συμπεριφερθεί διαφορετικά ο ίδιος στο παιδί του.

Άλλα φαινόμενα σχετικά με τη θυμοτοποίηση του γονέα και τη ψυχική του διαταραχή όπως είναι η φτώχεια, η κατάχρηση ουσιών και η έλλειψη στέγης μπορούν να δυσκολέψουν κατά πολύ τις γονικές του ικανότητες και να θέσουν σε εξαιρετικό κίνδυνο τόσο  τους γονείς όσο και τα παιδιά.

Συμπτώματα τα οποία σχετίζονται με ιστορικά τραυμάτων, μπορεί να εμπλέκονται επίσης στην γονική ικανότητα του ψυχικά ασθενούς.

Τα παιδιά αναπτύσσουν τρόπους για να ξεπεράσουν μία τραυματική εμπειρία προκειμένου να επιβιώσουν. Αυτά όμως τα ≪τεχνάσματα επιβίωσης≫ μπορεί να αμβλυνθούν σε έναν ενήλικα ο οποίος έχει πολλούς ρόλους να εκπληρώσει και να εκδηλωθούν ως σύνδρομο μετατραυματικού stress.

Ως ενήλικες, τα θύματα παιδικής βίας:

Μπορεί να δυσκολεύονται να εμπιστευτούν και να συσχετιστούν με ανθρώπους, μπορεί να αναπτύξουν μηχανισμούς αντιμετώπισης οι οποίοι μπορεί να αμβλύνουν τους σωματικούς και ψυχικούς κινδύνους, όπως είναι η κατάχρηση ουσιών και η σεξουαλική υπερδραστηριότητα.

Μπορεί να νιώθουν ανίσχυροι να υποφέρουν από αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης, ντροπής και ενοχής.

Μπορεί να μην έχουν εμπιστοσύνη  στην ικανότητά τους να αναγνωρίσουν τις σωστές ανάγκες των παιδιών και να τις ικανοποιήσουν, αλλά ταυτόχρονα να μην είναι σε θέση ούτε να χτίσουν μια ουσιαστική σχέση με κάποιον επαγγελματία ο οποίος θα μπορέσει να τους βοηθήσει.

Αν οι γονείς έχουν αποδυναμωθεί από τις τραυματικές τους εμπειρίες ή από το στίγμα που αυτές οι εμπειρίες ή η διάγνωση μια ψυχικής διαταραχής συνοδεύει, θα είναι για τους ίδιους πολύ δύσκολο να υποστηρίξουν τόσο τον εαυτό τους όσο και τα παιδιά τους.

Xαρακτηριστικά γονέων

• Οικογένειες με πολλαπλά ψυχοκοινωνικά προβλήματα
• Γονείς νεαρής ηλικίας
• Χαμηλό μορφωτικό επίπεδο
• Χωρίς σταθερή εργασία
• Κακές σχέσεις με πατρικές οικογένειες
• Μονογονεικές οικογένειες
• Κοινωνική απομόνωση 
• Πεποιθήσεις για την ανατροφή και  διαπαιδαγώγηση
• Ψυχοπαθολογία-κλινική διαταραχή προσωπικότητας, χαμηλή νοημοσύνη, ανωριμότητα, παρορμητικότητα, εξάρτηση, έλεγχος θυμού, διαταραγμένες διαπροσωπικές σχέσεις.
• Ανεπάρκεια και χαμηλή αυτοεκτίμηση στον γονεικό ρόλο.
• Αντιστροφή του ρόλου γονέων-παιδιών

Επιπτώσεις στα παιδιά

• Ανασφαλής δεσμός προσκόλλησης προς τα πρόσωπα φροντίδας
• Επαναθυματοποίησηή θυματοποίηση άλλων
• Απόρριψη από άλλους (δασκάλους, συνομήλικους)
• Λιγότερη οικειότητα και εμπιστοσύνη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, επιθετικότητα
• Πιθανές καθυστερήσεις στην εξέλιξη του λόγου, τη γνωστική ανάπτυξη, φτωχή ακαδημαϊκή  επίδοση
• Ως έφηβοι-ελλείμματα στην κοινωνική λειτουργικότητα, δδ, σοβαρή επιθετικότητα αυτοκτονικές συμπεριφορές, χρήση ουσιών, υπερσεξουαλική δραστηριότητα
• Αυξημένο κίνδυνο για ψυχικές διαταραχές.

Παιδιά ουσιοεξαρτώμενων γονιών.

• Το παιδί καλείται να επεξεργαστεί το τραύμα της σχέσης του γονιού με την ουσία και τις επιπτώσεις τόσο στο δεσμό όσο και στην διάρκεια της ανάπτυξης του και της καθημερινότητας.
• Επαπειλούμενες ή\και συμβαίνουσες απώλειες (θάνατος γονέα-μετακίνηση από την οικογένεια)-γονική ανεπάρκεια.
• Έλλειψη προβλέψιμης καθημερινότητας–χρήση εντός του οικογενειακού πλαισίου, έκθεση παιδιών στην “κουλτούρα” των ναρκωτικών και σε χρήστες φίλους των γονέων, σκληρές εικόνες π.χ. στερητικό σύνδρομο, σωματικές νόσοι, λήψη δόσης, κίνδυνος για μίμηση συμπεριφοράς, στιγματισμός και κοινωνικός αποκλεισμός)
• Το βίωμα της ενδοοικογενειακής  βίας  είναι ορατό διαγενεακά και έχει συμμετάσχει – μεταξύ άλλων παραμέτρων – στην ουσιοεξάρτηση του γονέα.
• Το ζεύγος γιαγιά-παππούς που βρίσκεται συχνά σε ρόλο γονέα, ταυτόχρονα σαν γονέας εμπλέκεται στην αιτιοπαθογένεια της ουσιοεξάρτησης του παιδιού του-χρήστη.

• Το άγχος της φροντίδας δεν σχετίζεται με την υγεία των παιδιών στις οικογένειες συγγενικής φροντίδας.
• Τα παιδιά που ζουν με φροντιστές συγγένειας που αναφέρουν χαμηλότερα επίπεδα άγχους φροντίδας τείνουν να παρουσιάζουν καλύτερες συμπεριφορές.
• Τα παιδιά που ζουν με φροντιστές συγγένειας που συμμετέχουν ενεργά σε εθελοντικές δραστηριότητες τείνουν να παρουσιάζουν καλύτερες συμπεριφορές.
• Η εβδομαδιαία συμμετοχή των φροντιστών συγγένειας σε εθελοντικές δραστηριότητες βοηθά στη βελτίωση της συμπεριφοράς των παιδιών.

Relationship between type of placement and competencies and problem behavior of adolescents in long-term foster care

Author links open overlay panel Jelena A.Marinkovic Dusan Backovic

Show more https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2006.08.004Get rights and content

Οι επαγγελματίες (ψυχικής) υγείας συνδράμουν:

• Η ενημέρωση του παιδιού\εφήβου είναι απαραίτητη με όρους κατανοητούς-η σύνθεση της ιστορίας με την συμμετοχή κατά περίπτωση (πλην των γονέων) των θεραπευτών του προγράμματος και των θεραπευτών του παιδιού προσφέρουν μια ολόπλευρη κάλυψη
• Η προσπάθεια κατανόησης της έννοιας της εξάρτησης και με όρους νοσολογίας (αρρώστια-ουσίες-φάρμακα που χρησιμοποιούνται χωρίς λόγο και χωρίς συμβουλή γιατρού κ.α.) βοηθούν στην κατανόηση από πλευράς του ανηλίκου (ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξης)
• Στις περιπτώσεις όπου ο γονέας έχει υπάρξει χρήστης και είναι αποθεραπευμένος ερωτήματα αναδύονται σε σχέση με την ενημέρωση του παιδιού στο πλαίσιο μιας ειλικρινούς σχέσης εμπιστοσύνης-οι γονείς αυτοί συχνά ζητούν άμεσα ή αθέλητα από τα παιδιά να ‘μεγαλώσουν’ και να αυτονομηθούν γρήγορα. 
• Συχνά πλανάται το οικογενειακό μυστικό που αφήνει το παιδί εκτεθειμένο σε πλήθος υποθέσεων και φαντασιώσεων (συχνά με τον γονέα σε ρόλο ήρωα ή φορέα μιας ενδιαφέρουσας ζωής που είναι δύσκολο το παιδί να ξεπεράσει).

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΓΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟΞΕΝΩΣΗΣ

• Μια διαταραχή στην οποία ένα παιδί βασανίζεται με την υποτίμηση και μια επικριτική δυσφήμηση κάποιου από τους γονείς (που συχνότερα είναι ο πατέρας) που είναι αδικαιολόγητη ή υπερβάλλουσα.
• Ένας γονέας συστηματικά και συνειδητά προγραμματίζει το παιδί για να απαρνηθεί τον άλλο γονέα. Η  έννοια του γονικού συνδρόμου αποξένωσης περιλαμβάνει πολλά περισσότερα από την πλύση εγκεφάλου.
• Περιλαμβάνει όχι μόνο τους συνειδητούς αλλά υποσυνείδητους και ασυναίσθητους παράγοντες που συμβάλλουν ώστε μέσα από αυτούς ο προτιμώμενος γονέας να επηρεάζει την αποξένωση του παιδιού από τον άλλο γονέα.
• Επιπλέον (και αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό), περιλαμβάνει τους παράγοντες που προκύπτουν μέσα από το ίδιο το παιδί (ιδιαιτερότητες)-ανεξάρτητα από τη γονική συμμετοχή–που ενθαρρύνουν (καλλιεργούν) τηνανάπτυξη του συνδρόμου.

Οι τρεις τύποι γονικών συνδρόμου αποξένωσης των οικογενειών – ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του προτιμώμενου γονέα. 

• Αυστηρός  (έντονος φανατισμός και  παρανοϊκότητα, άρρωστος ψυχολογικός δεσμός με τα παιδιά, πολλές ανεπάρκειες στην ανατροφή πριν το χωρισμό)
• Μέτριος (οργή, χωρίς έντονα στοιχεία παρανοϊκότητας, υγιής ψυχολογικός δεσμός, πιθανόν καλή ανατροφή των παιδιών πριν το χωρισμό)
• Ήπιος (θυμός, ίσως κάποια επιθυμία για εκδίκηση του άλλου γονέα, υγιής ψυχολογικός δεσμός, ήπιος βαθμός προγραμματισμού των παιδιών τους ενάντια στον άλλο γονέα)
• Τα παιδιά συντονίζονται με το συναίσθημα του προτιμώμενου γονέα, ανάλογα με την κατηγορία που ανήκει.

Κηδεμονία και εμπειρίες απώλειας.

• Oι σοβαρά ψυχικά πάσχοντες έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να χάσουν την επιμέλεια των παιδιών τους, σε σχέση με τους υγιείς, σε ποσοστό έως και 70-80%.
• Γυναίκες με διάγνωση συναισθηματικής διαταραχής είναι πιο πιθανό να έχουν οι ίδιες της επιμέλεια των παιδιών τους σε σχέση με αυτές που έχουν διάγνωση ψυχωσικής διαταραχής. Οι μελέτες πάντως δείχνουν πως η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών αυτών θεωρεί εξαιρετικά σημαντικό το να βοηθηθούν να αναθρέψουν οι ίδιες τα παιδιά τους αν και μόνο το 21% από αυτές έχουν την κηδεμονία και μόνο το 12% έχουν την κύρια ευθύνη ανατροφής των παιδιών.
• Οι περιστασιακές επαφές των γονέων με τα παιδιά όταν τα ίδια μένουν με συγγενείς, σε θετούς γονείς ή σε ιδρύματα, μπορεί να είναι πολύ δύσκολες τόσο για τους γονείς όσο και για τα παιδιά, ιδιαίτερα αν δεν είναι πολύ καλά προγραμματισμένες. Οι γονείς μπορεί ακόμη να νιώσουν και θυμό ή ζήλια όταν ακούσουν τα παιδιά τους να αποκαλούν κάποιον άλλον ≪μαμά≫ ή ≪μπαμπά≫. Επίσης τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν οργή σχετικά με τις καινούργιες συνθήκες ζωής. Είτε παράπονα για την δική τους, είτε ζήλια για των γονιών τους (χωρίς εμένα είσαι καλύτερα).
• Οι επισκέψεις μπορεί να είναι πολύ επώδυνες και για τους δύο μιας και στο τέλος της κάθε επίσκεψης, βιώνουν για ακόμη μία φορά την απώλεια που έχει επέλθει.  (ESCAP,2017)

Το πρόγραμμα Active citizens fund, ύψους €15 εκ., χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία και είναι μέρος του χρηματοδοτικού μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) περιόδου 2014 – 2021, γνωστού ως EEA Grants. Το πρόγραμμα στοχεύει στην ενδυνάμωση και την ενίσχυση της βιωσιμότητας της κοινωνίας των πολιτών και στην ανάδειξη του ρόλου της στην προαγωγή των δημοκρατικών διαδικασιών, στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τη διαχείριση της επιχορήγησης του προγράμματος Active citizens fund για την Ελλάδα έχουν αναλάβει από κοινού το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το SolidarityNow. Διαβάστε περισσότερα εδώ: www.activecitizensfund.gr