Περιγραφή

Η αναδοχή ανηλίκων είναι η συμμετοχή του ευαίσθητου κοινωνικά πολίτη, στο εθνικό σύστημα κοινωνικής προστασίας και φροντίδας των παιδιών που χάνουν την οικογένειά τους για οποιοδήποτε λόγο. Η αναδοχή έρχεται να αντικαταστήσει το ίδρυμα παιδικής προστασίας και όχι την μόνιμη και σταθερή  οικογενειακή φροντίδα που δικαιούται κάθε παιδί και διασφαλίζεται είτε με την υιοθεσία του, είτε υπό ειδικές συνθήκες με την επιστροφή στη φυσική του οικογένεια είτε, επίσης υπό ειδικές συνθήκες, με μια μακροχρόνια και σταθερή σχέση αναδοχής, όπου την επιμέλεια ή την επιτροπεία του παιδιού έχουν οι ανάδοχοι γονείς.

Η αναδοχή αποτελεί συνεπώς νομικό, προστατευτικό για τους ανήλικους θεσμό, που ρυθμίζεται από τον  ελληνικό Αστικό Κώδικα, το νόμο 4538/2018 «Μέτρα για την προώθηση των θεσμών της αναδοχής και της υιοθεσίας» και μια σειρά υπουργικών αποφάσεων που εκδόθηκαν για τη ρύθμιση των επιμέρους ζητημάτων ως προς τους υποψηφίους αναδόχους γονείς, τα παιδιά προς αναδοχή, τη διαδικασία υποβολής αιτήσεων, την καταχώριση των  συμβάσεων και δικαστικών αποφάσεων για την αναδοχή και μια σειρά άλλα θέματα σχετικά με την σύννομη προετοιμασία και ολοκλήρωση της τοποθέτησης ανηλίκου παιδιού σε ανάδοχη οικογένεια καθώς και την εποπτεία αυτής.

Η έννοια της αναδοχής ανηλίκου, περιέχει την ανάληψη εκ μέρους ικανού ενήλικου ή ενήλικων προσώπων της πραγματικής φροντίδας ενός παιδιού που στερείται το κατάλληλο οικογενειακό περιβάλλον για να ανατραφεί. Η αναδοχή ανηλίκου μπορεί να λάβει χώρο σε επίπεδο ιδιωτικό (μεταξύ των γονέων του παιδιού και αναδόχων φροντιστών) και σε επίπεδο μέτρου κοινωνικής πρόνοιας για τον ανήλικο όταν αυτός εγκαταλειφθεί, μείνει ορφανός, απομακρυνθεί από το οικογενειακό του περιβάλλον για λόγους κακοποίησης – παραμέλησης ή έχει τοποθετηθεί σε ίδρυμα και πρέπει να ληφθούν μέτρα για την οικογενειακή του αποκατάσταση.

Ιστορική αναδρομή στο ρυθμιστικό πλαίσιο της αναδοχής ανηλίκων

Η αναδοχή για τα παιδιά χωρίς δική τους οικογένεια, προβλέφθηκε για πρώτη φορά νομοθετικά το 1992 με το νόμο 2082/1992 για τις ανάδοχες οικογένειες. Από το 1993 και το Π.Δ. 337/1993 υπάρχει στη χώρα μας συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο για τη διενέργεια των αναδοχών σε παιδιά των οποίων η μόνη εκδοχή προστασίας είναι τα ιδρύματα «κλειστής» φροντίδας. Με το νόμο 2447/1996 αναδιαρθρώνεται το Βιβλίο του Οικογενειακού Δικαίου και μια σειρά νέων κεφαλαίων εισέρχονται σε αυτό. Ένα από τα κεφάλαια αυτά είναι η αναδοχή ανηλίκου. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η νομοθεσία επιβάλλει την εφαρμογή εξωϊδρυματικών πολιτικών για το απροστάτευτο παιδί, τόσο πριν όσο και μετά την εισαγωγή του σε ένα κλειστό ίδρυμα, το ίδιο το κράτος – μετά την κατάργηση του Πατριωτικού Ιδρύματος Κοινωνικής Πρόνοιας και Αντίληψης (Π.Ι.Κ.Π.Α) και του Εθνικού Οργανισμού Πρόνοιας  (Ε.Ο.Π) το 1998  – και τα ιδρύματα παιδικής προστασίας (πάντα), επέλεξαν να μην την εφαρμόσουν, με ολέθριες συνέπειες για χιλιάδες παιδιά, πολλά από τα οποία πέρασαν το μεγαλύτερο μέρος ή όλη την ανήλικη ζωή τους σε ένα ίδρυμα. Πλην του Κέντρου Βρεφών «Μητέρα» στην Αττική και σποραδικών – ελάχιστων – περιπτώσεων σε άλλους φορείς παιδικής προστασίας, η αναδοχή, μέτρο που εφαρμοζόταν στη χώρα μας χωρίς ειδικό ρυθμιστικό πλαίσιο από τη δεκαετία του 1930 και σε βρεφοκομεία από τα τέλη του 19ου αιώνα, έπαψε να υφίσταται ως εναλλακτική κοινωνική φροντίδα εδώ και 25 περίπου χρόνια. Διευκρινίζουμε ότι τα προγράμματα αναδοχής που διενεργούνταν εξαρχής, αφορούσαν το δημόσιο και όχι τον ιδιωτικό  τομέα (σωματεία – ιδρύματα) οποίος δεν είχε ποτέ τη στόχευση αυτή για τα παιδιά που τοποθετούνταν στα ιδιωτικά ιδρύματα.

Ποιοι μπορούν να γίνουν ανάδοχοι φροντιστές ανηλίκων

Κάθε πρόσωπο μεμονωμένο (άγαμο ή χωρίς σύμφωνο συμβίωσης), έγγαμο, σε σύμφωνο συμβίωσης (ετερόφυλα ή ομόφυλα ζευγάρια) μπορούν να γίνουν ανάδοχοι φροντιστές ενός ανηλίκου εφόσον είναι μεταξύ 25-75 ετών, υγιείς από λοιμώδη νοσήματα (πλην ηπατίτιδας και ΑΙDS υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις στην κατάσταση της ασθένειάς τους), πνευματικά και ψυχικά υγιείς, δεν έχουν τεθεί σε δικαστική συμπαράσταση και δεν έχουν καταδικαστεί  για μια σειρά προβλεπόμενων από το νόμο αδικημάτων. Η καταλληλότητα για να γίνει κάποιος/-α ανάδοχος γονέας κρίνεται από τη έρευνα που διενεργεί η αρμόδια κοινωνική υπηρεσία και τη έκθεση καταλληλότητας που συντάσσει με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας. Ο/Η υποψήφιος/-α ανάδοχος γονέας – φροντιστής/-τρια πρέπει να παρακολουθήσει επίσης εκπαιδευτικά σεμινάρια 30 ωρών προκειμένου να γνωρίσει και να προετοιμαστεί για τη διαδικασία της αναδοχής. Δεν υπάρχει ιεραρχική σειρά προτεραιότητας ανάλογα με την οικογενειακή κατάσταση του υποψηφίου αναδόχου αλλά σύμφωνα με το νόμο το κριτήριο αποτελεί το συμφέρον του παιδιού που προτείνεται κάθε φορά  για οικογενειακή αποκατάσταση μέσω του θεσμού της αναδοχής. Η διαφορά ηλικίας μεταξύ αναδόχου γονέα -φροντιστή και ανηλίκου πρέπει να είναι  18 – 60 χρόνια. Σε έγγαμο ζευγάρι ή ζευγάρι σε σύμφωνο συμβίωσης,  όταν πληρείται η  ηλικιακή προϋπόθεση σε ένα μέρος του ισχύει και για το άλλο μέρος.

Παιδιά που μπορούν (πρέπει) να τοποθετούνται σε ανάδοχη οικογένεια

  • Όσα απομακρύνονται από τις φυσικές τους οικογένειες με εντολή του Εισαγγελέα Ανηλίκων (Εισαγγελέα Πρωτοδικών) γιατί διαπιστώνεται μετά από έρευνα των αρμόδιων κοινωνικών υπηρεσιών ότι κακοποιούνται ή παραμελούνται ή γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τα πρόσωπα του περιβάλλοντος όπου μεγαλώνουν και η παραμονή τους σε αυτό εγκυμονεί κινδύνους για την υγιή ψυχοκοινωνική και σωματική τους ανάπτυξη.
  • Όσα εγκαταλείπονται από τη φυσική τους οικογένεια από τη γέννησή τους ή μετά από αυτήν σε οποιαδήποτε χρονική περίοδο της ζωής τους.
  • Όσα απομένουν ορφανά και δεν υπάρχει οικογενειακό περιβάλλον να αναλάβει τη φροντίδα τους.
  • Όσα παιδιά έχουν τοποθετηθεί σε ιδρύματα κλειστής φροντίδας και πρέπει να το συμφέρον τους να τοποθετηθούν σε οικογενειακό πλαίσιο ανατροφής

Η κατάρτιση της αναδοχής

  • Με σύμβαση  που καταρτίζεται με την υπογραφή ιδιωτικού συμφωνητικού μεταξύ των φυσικών γονέων του παιδιού (εφόσον διατηρούν τη γονική μέριμνα) ή  του επιτρόπου ή του ιδρύματος που έχει την επιμέλεια του παιδιού και του υποψηφίου/-ων αναδόχων γονέων – φροντιστών του ανηλίκου.
  • Με δικαστική απόφαση, την οποία προκαλεί με αίτησή του ο ένας και οι δύο γονείς του παιδιού που έχει ανάγκη από πραγματική φροντίδα που δεν μπορούν να του παρέχουν οι γονείς του, οι πλησιέστεροι συγγενείς του παιδιού (γιαγιά, παππούς, θείοι), ο Εισαγγελέας και το δικαστήριο αυτεπαγγέλτως καθώς και το ίδρυμα που έχει οριστεί επίτροπος ή έχει την επιμέλεια του ανηλίκου με την προϋπόθεση ότι έχει λάβει μέρος στην αρχική δίκη για την αφαίρεση της επιμέλειας του παιδιού.

Οι αρμόδιες υπηρεσίες

  • Τα Τμήματα Κοινωνικής Μέριμνας και Αλληλεγγύης των Περιφερειακών Ενοτήτων (πρώην Νομαρχιών) ή οι Διευθύνσεις Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Μέριμνας των Περιφερειών.
  • Τα Κέντρα Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφερειών.
  • Τα Δημοτικά Βρεφοκομεία

Οι υπηρεσίες αυτές είναι αρμόδιες για την κατάθεση των αιτήσεων των υποψηφίων αναδόχων γονέων, την κρίση για την καταλληλότητά τους και την εποπτεία (επίβλεψη) της σχέσης αναδοχής.

Ειδικό και Εθνικό Μητρώο Υποψηφίων Αναδόχων και Εγκεκριμένων Αναδοχών

–Κάθε ενδιαφερόμενος/-η να γίνει ανάδοχος γονέας – φροντιστής μετά την κατάθεση των απαραίτητων δικαιολογητικών και την διενέργεια της κοινωνικής έρευνας για την καταλληλότητά του, εγγράφεται σε ειδικό κατάλογο υποψηφίων αναδόχων γονέων που διατηρούν οι αρμόδιες κοινωνικές υπηρεσίες που παραπάνω αναφέρονται. Ο κατάλογος αυτός ορίζεται ως «Ειδικό Μητρώο Υποψηφίων Αναδόχων». Μετά την εγγραφή αυτή ακολουθούν τα ειδικά εκπαιδευτικά σεμινάρια, τα οποία μετά την επιτυχή ολοκλήρωσή τους, δίνουν τη δυνατότητα στον/στους υποψηφίους αναδόχους γονείς – φροντιστές να εγγραφούν στο «Εθνικό Μητρώο Υποψηφίων Αναδόχων» που διατηρεί σε εθνική βάση το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (Ε.Κ.Κ.Α.). ΄Ολη η διαδικασία διέπεται από τη νομοθεσία περί προστασίας προσωπικών και ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων. Η διάρκεια παραμονής στα Μητρώα είναι τριών ετών. Μετά και εφόσον δεν έχει τοποθετηθεί παιδί στην οικογένεια, επαναλαμβάνεται η διαδικασία.

  • Σύνδεση παιδιού με ανάδοχη οικογένεια
  • Μέσω ηλεκτρονικού συστήματος διασύνδεσης παιδιών και αιτούντων υποψηφίων αναδόχων γονέων (βλ. www.anynet.gr) που περιλαμβάνονται στο Εθνικό Μητρώο Υποψηφίων Αναδόχων.
  • Μετά από ανάθεση της πραγματικής φροντίδας του παιδιού με εισαγγελικά διάταξη σε υποψηφίους αναδόχους που προέρχονται από το Ειδικό Μητρώο Αναδόχων μιας Περιφερειακής Ενότητας. Στην περίπτωση αυτοί οι υποψήφιοι ανάδοχοι μπορεί να έχουν ολοκληρώσει ή να παρακολουθήσουν μετά τα προγράμματα εκπαίδευσης υποψηφίων αναδόχων. Η εκδοχή αυτή συναντάται κυρίως σε εγκαταλειμμένα βρέφη σε νοσηλευτικά ιδρύματα, προκειμένου να αποφευχθεί η εισαγωγή σε ίδρυμα. Την εισαγγελική διάταξη πρέπει να ακολουθήσει υποχρεωτικά η έκδοση δικαστικής απόφασης την οποία πρέπει να ζητήσει ο αρμόδιος εισαγγελέας εντός 90 ημερών από την έκδοση της Διάταξής του.
  • Με δικαστική απόφαση την έκδοση της οποίας δικαιούται να ζητήσει υποψήφιος ανάδοχος γονέας ή ο γονέας ή οι πλησιέστεροι συγγενείς του παιδιού ή ο Εισαγγελέας όταν το παιδί διαμένει άτυπα σε ανάδοχη οικογένεια. Και στην περίπτωση αυτή ο/η ανάδοχος φροντιστής/-στρια πρέπει να είναι εγγεγραμμένος/-η στο Ειδικό Μητρώο Αναδόχων Γονέων ή αν δεν είναι, αποφασίζει σχετικά το δικαστήριο.

Είδη αναδοχής ανηλίκου

Η αναδοχή ανηλίκου είτε σε ιδιωτικό είτε σε προνοιακό επίπεδο αποτελεί μια οικογενειακού τύπου σχέση που εξελίσσεται ανάλογα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες των μερών. Η αναδοχή αποτελεί κατά βάση έναν υποβοηθητικό, πρόσκαιρο και μεταβατικό θεσμό προκειμένου ένα παιδί να ανατραφεί μέσα σε κατάλληλες συνθήκες, όταν οι γονείς του αδυνατούν να τις παρέχουν και δεν ενδείκνυται για το παιδί να ανατραφεί σε ίδρυμα. Στην περίπτωση που είναι γνωστό εξαρχής ότι ένα παιδί δεν μπορεί να ανατραφεί στη φυσική του οικογένεια, έχουν δε διακοπεί οι δεσμοί του με αυτήν, συνιστάται η υιοθεσία του. Σχηματικά η αναδοχή μπορεί να έχει τις εξής μορφές:

  • Ανάλογα με τη σχέση του παιδιού με τους ανάδοχους φροντιστές του: Σε συγγενική ή μη συγγενική.
  • Ανάλογα με τη διάρκεια που εξαρχής προβλέπεται ή εξελίσσεται η αναδοχή του παιδιού: Σε βραχυπρόθεσμη, μεσοπρόθεσμη, μακροπρόθεσμη.
  • Ανάλογα με το είδος της σύμβασης που έχει καταρτιστεί: Σε συμβατική αναδοχή και σε δικαστική αναδοχή.

Η εξέλιξη της αναδοχής ανηλίκων

Η αναδοχή ως μεταβατικός θεσμός για την προστασία και τη φροντίδα ενός απροστάτευτου παιδιού δεν μπορεί – εκτός ειδικών περιστάσεων – να διαρκεί για όλη τη ζωή του παιδιού. Η συνέχεια μιας βραχυπρόθεσμης ή μεσοπρόθεσμης αναδοχής ενός παιδιού (λίγοι μήνες έως  2 χρόνια κατά συμβατική προσέγγιση) μπορεί να εξελιχθεί ως εξής:

  • Στην επιστροφή του παιδιού στη φυσική του οικογένεια όταν αποκατασταθούν τα προβλήματα που καθιστούσαν ακατάλληλη την παραμονή του παιδιού σε αυτήν. Στην Ελλάδα, η εκδοχή αυτή είναι η σπανιότερη. Στην περίπτωση αυτή η ανάληψη της επιμέλειας από τους φυσικούς γονείς γίνεται πάλι από το δικαστήριο αφού εξεταστεί με βάση τις κοινωνικές εκθέσεις και μάρτυρες το συμφέρον του παιδιού.
  • Σε συνέχιση της αναδοχής του παιδιού στην ανάδοχη οικογένεια με την ανάληψη από αυτήν την επιμέλειας ή της επιτροπείας του παιδιού. Η αναδοχή μετατρέπεται από βραχυπρόθεσμη σε μεσοπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη. Οι ανάδοχοι γονείς απευθύνονται στο δικαστήριο και ζητούν να τους ανατεθεί η επιμέλεια ή η επιτροπεία του παιδιού που φροντίζουν και να αφαιρεθεί από το ίδρυμα ή τον μέχρι τότε επίτροπο του παιδιού.
  • Σε υιοθεσία του παιδιού από την ανάδοχη ή άλλη οικογένεια. Εάν η ανάδοχη οικογένεια επιθυμεί να υιοθετήσει το παιδί ζητά από το δικαστήριο την υιοθεσία του. Εάν εξαρχής ο ρόλος της ανάδοχης οικογένειας είναι να φροντίσει το παιδί χωρίς πρόθεση υιοθεσίας, έγκαιρα προωθείται η υιοθεσία του παιδιού από άλλη οικογένεια που το επιθυμεί και οι ανάδοχοι φροντιστές συνεργάζονται με τις κοινωνικές υπηρεσίες για το αληθινό συμφέρον του παιδιού. Συνηθέστερες περιπτώσεις είναι η προσωρινή αναδοχή βρεφών μέχρι να προκύψει μετά από τις κατάλληλες διαδικασίες η θετή οικογένεια.
  • Στην παύση της αναδοχής και την αλλαγή ανάδοχης οικογένειας ή επιστροφή σε ιδρυματικό περιβάλλον.

Παύση της αναδοχής

  • Με την άρση (λύση) της αναδοχής για λόγους που σχετίζονται με το πρόσωπο του/των αναδόχου/-ων ή του παιδιού. Η αναδοχή αίρεται με τον ίδιο τρόπο που συστήνεται.
  • Με την ανάληψη της επιτροπείας ή συνεπιτροπείας από τους αναδόχους γονείς.
  • Με την υιοθεσία του ανηλίκου από τους αναδόχους γονείς. Η υιοθεσία σε αναδεχόμενο πρόσωπο μπορεί να γίνει όταν το παιδί είναι ανήλικο και κατ΄εξαίρεση από τη γενική νομοθεσία, ακόμη και όταν το παιδί ενηλικιωθεί.

Περισσότερες πληροφορίες στο νόμο 4538/2018  και τον ιστότοπο του υπουργείου Κοινωνικών Υποθέσεων www.anynet.gr