Της Φωτεινής Μαρίνη*
Πρόγραμμα: ΑCTIVE CITIZENS FUND
Εισήγηση στην 4η Ημερίδα Ενημέρωσης και Ευαισθητοποίησης του ΄Εργου:
“Τα δικαιώματα των παιδιών που ζουν σε ιδρύματα/Τα αόρατα παιδιά”
Αθήνα 9/6/2023, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων
Οι άξονες της εισήγησης
Η αναπτυξιακή δυναμική των υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας (ΥΚΦ) και τα δίκτυα βασικών δημόσιων Υπηρεσιών Κοινωνικής Φροντίδας (ΥΚΦ) εθνικής εμβέλειας ως «σκληρός πυρήνας» των εθνικών συστημάτων ΚΦ στην Ευρωπαϊκή περιφέρεια.
Η απουσία δικτύου βασικών δημόσιων ΥΚΦ εθνικής εμβέλειας στην Ελλάδα ως κρίσιμος ανασταλτικός παράγοντας για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου της «κρίση φροντίδας» και την ορθολογική προώθηση διατομεακών μεταρρυθμίσεων (ιδίως της αποϊδρυματοποίησης).
Εμβληματικές πρωτοβουλίες για την έναρξη της συζήτησης σχετικά με τη μετάβαση σε ένα νέο εθνικό υπόδειγμα κοινωνικής φροντίδας
Υπηρεσίες Κοινωνικής Φροντίδας (ΥΚΦ): ένας ιδιόμορφος αλλά και πολύτιμος αναπτυξιακός μηχανισμός -1
Ο τομέας της Κοινωνικής Φροντίδας περιλαμβάνει ένα ευρύτατο και, διαρκώς, εξελισσόμενο πλέγμα οργανωμένων (δημόσιων και ιδιωτικών) υπηρεσιών, το οποίο επιδιώκει την υποστήριξη ατόμων και ομάδων που αντιμετωπίζουν δυσχέρειες ως προς την αυτοδύναμη διαχείριση των απαιτήσεων της ζωής και, συνεπώς, ως προς την ευημερία, ανάπτυξη και προσαρμογή τους εντός της κοινότητας
ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ
- Δυσχέρειες οριοθέτησης λόγω του εύρους και της πολυμορφίας του πεδίου
- Χαμηλή «ορατότητα» λόγω του “διάχυτου” χαρακτήρα του πεδίου
- Ιδιαιτερότητες ως προς τη φιλοσοφία, τις αρχές οργάνωσης και λειτουργίας, τιςμεθόδους παρέμβασης
Υπηρεσίες Κοινωνικής Φροντίδας (ΥΚΦ): ένας ιδιόμορφος αλλά και πολύτιμος αναπτυξιακός μηχανισμός -2
Τόσο οι Διεθνείς Οργανισμοί (ΟΗΕ, Συμβούλιο της Ευρώπης) όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση απορρίπτουν την αυστηρή προνοιακή προσέγγιση των ΥΚΦ ως «αμυντικού» μηχανισμού κατά της φτώχειας και αναδεικνύουν την ιδιαίτερη φύση τους ως μηχανισμού ενίσχυσης της κοινωνικής ανάπτυξης και επίτευξης ευρύτερων κοινωνικοπολιτικών στόχων όπως:
- Διασφάλιση προστασίας και ομαλής ανάπτυξης των παιδιών
- Στήριξη της οικογένειας
- Ορθολογική διαχείριση της γήρανσης του πληθυσμού
- Διασφάλιση αυτονομίας των ΑμεΑ
- Επίτευξη ουσιαστικής ισότητας των φύλων κ.ο.κ.
Ο σκληρός πυρήνας των τυπικών πολιτικών ΚΦ στην Ευρωπαϊκή περιφέρεια
Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής περιφέρειας, τα επιμέρους εθνικά συστήματα κοινωνικής φροντίδας παρουσιάζουν ιδιαίτερη πολυμορφία ως προς τους επιμέρους ιδεολογικούς, θεσμικούς, οργανωτικούς και χρηματοδοτικούς άξονες
Σκληρός πυρήνας των εθνικών συστημάτων: δίκτυο βασικών δημόσιων ΥΚΦ εθνικής κάλυψης
- Ισόρροπη γεωγραφική κατανομή στην επικράτεια/διάρθρωση σε τοπικούς πόλους (ισότιμη πρόσβαση)
- Ομοιόμορφες προϋποθέσεις λήψης υπηρεσιών (ισότιμη πρόσβαση)
- Ομοιόμορφες διαδικασίες διάγνωσης αναγκών/προγραμματισμού υπηρεσιών (αποτελεσματική πρόσβαση)
- Ομοιόμορφοι μηχανισμοί ελέγχου ποιότητας και προστασίας των δικαιωμάτων των χρηστών (αποτελεσματική πρόσβαση)
Το φαινόμενο της “κρίσης φροντίδας”: η μεγάλη πρόκληση για τα εθνικά συστήματα κοινωνικής προστασίας στην Ευρώπη
Οι σύγχρονες δημογραφικές, υγειονομικές και κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις αλλά και οι σύγχρονοι προσανατολισμοί των πολιτικών κοινωνικής προστασίας (δικαιωματική προσέγγιση των κοινωνικών υπηρεσιών, αποϊδρυματοποίηση κλπ.) έχουν ως συνέπεια την έντονη ανισορροπία μεταξύ των αναγκών φροντίδας ευάλωτων ατόμων, του ρυθμιστικού πλαισίου και των πόρων που διατίθενται για την ικανοποίησή τους
Στην Ευρωπαϊκή περιφέρεια, η “κρίση φροντίδας” εξελίσσεται σε μία από τις κορυφαίες κοινωνικές και δημοσιονομικές προκλήσεις του 21ουαιώνα, πλήττοντας δυσανάλογα χώρες με υπολειμματικά μοντέλα δημόσιων κοινωνικών υπηρεσιών όπως η Ελλάδα.
Ο Ν. 2646/98 για το Εθνικό Σύστημα Κοινωνικής Φροντίδας: η πρώτη και μοναδική έως σήμερα οριζόντια θεσμική παρέμβαση για τις κοινωνικές υπηρεσίες
- Κατοχύρωσε την ευθύνη του κράτους για την παροχή υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας(ΥΚΦ)
- Θέσπισε το ΕΣΥΚΦ ως ενιαίο και αποκεντρωμένο δίκτυο υπηρεσιών εθνικής εμβέλειας με υψηλό βαθμό οργανωτικής και λειτουργικής αυτονομίας και πλουραλισμό ως προς τους φορείς παροχής φροντίδας
ΩΣΤΟΣΟ
- Δεν κατοχύρωσε την σύσταση ενός ελάχιστου βασικού δικτύου δημόσιων ΥΚΦ με τοπικούς πόλους («σκληρός πυρήνας του ΕΣΥΚΦ) με αποτέλεσμα η διοίκηση να μην προχωρήσει στην απαιτούμενη επένδυση για την διασφάλιση επαρκούς στελέχωσης και ισόρροπης γεωγραφικής κάλυψης
- Δεν συνέδεσε το ΕΣΥΚΦ με τις κοινωνικές υπηρεσίες των ΟΤΑ ,με αποτέλεσμα οι τελευταίες να αναπτύσσονται ως ένα διακριτό «οικοσύστημα» χωρίς ενιαίο σχεδιασμό και συντονισμό.
25 χρόνια μετά το Ν. 2646/98: οι δύο “κόσμοι” του Ελληνικού μοντέλου κοινωνικής φροντίδας …
ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ (ΕΣΥΚΦ)
Θεσμικό πλαίσιο: Ν. 2646/98 περί ΕΣΥΚΦ και ειδική νομοθεσία των φορέων του
- Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης(ΕΚΚΑ)
- 12 Κέντρα Κοινωνικής Πρόνοιας(ΚΚΠ)
- Πιστοποιημένοι ιδιωτικοί μη κερδοσκοπικοί φορείς του ΕΣΥΚΦ
- Υπηρεσίες από δημόσιους φορείς του ΕΣΥΚΦ: κυρίως επείγουσα κοινωνική παρέμβαση και δευτεροβάθμια (κλειστή) φροντίδα με σοβαρές ανεπάρκειες (σε γεωγραφική κάλυψη, επάρκεια στελέχωσης κλπ.)
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣΥΠΗΡΕΣΙΕΣΤΩΝ Ο.Τ.Α.
Θεσμικό πλαίσιο: Νομοθεσία περί τοπικής αυτοδιοίκησης (Κώδικας Δήμων &Κοινοτήτων + Ν.3852/2010): εξειδικευμένες εσωτερικές οργανικές μονάδες (Διευθύνσεις Κοινωνικής Πολιτικής) ή/και αυτοτελή νομικά πρόσωπα των Δήμων
Παρεχόμενες υπηρεσίες
Δέσμια αρμοδιότητα: Συμβουλευτική υποστήριξη ληπτών Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος (άρθρο235§3Ν.4389/2016)
Παρεχόμενες υπηρεσίες κατά διακριτική ευχέρεια: διάφορες υπηρεσίες ανοικτής (κυρίως) φροντίδας στην κοινότητα κατ’επιλογή του κάθε Δήμου χωρίς ομοιόμορφες προδιαγραφές πρόσβασης στις υπηρεσίες και με υψηλή εξάρτηση από συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα
Η υφιστάμενη κατάσταση: απουσία ενός βασικού δικτύου δημόσιων ΥΚΦ εθνικής εμβέλειας
Α.Το κράτος:
- Δεν διασφαλίζει την ισότιμη και αποτελεσματική πρόσβαση σε ένα–έστω και–ελάχιστο πλέγμα βασικών ΥΚΦ για τις ευάλωτες ομάδες ως τμήματα του γενικού πληθυσμού.
- Δεν διαθέτει το σταθερό πλαίσιο σε επίπεδο κοινότητας που απαιτείται για την αποτελεσματική ανάπτυξη στοχευμένων υπηρεσιών πρόληψης ή/και έγκαιρης παρέμβασης ή/και ειδικής υποστήριξης για ειδικές ομάδες (π.χ .παιδιά που χρήζουν προστασίας
- Δεν διαθέτει το σταθερό πλαίσιο σε επίπεδο κοινότητας που απαιτείται για την αποτελεσματική ανάπτυξη στοχευμένων υπηρεσιών πρόληψης ή/και έγκαιρης παρέμβασης ή/και ειδικής υποστήριξης για ειδικές ομάδες (π.χ .παιδιά που χρήζουν προστασίας
Β. Οι δημοτικές κοινωνικές υπηρεσίες:
- Δεν αναπληρώνουν το κενό γιατί ασκούν τις όποιες σχετικές αρμοδιότητες κατά διακριτική ευχέρεια.
- Δεν μπορούν να αναπληρώσουν το κενό γιατί δεν διαθέτουν το θεσμικό και επιχειρησιακό υπόβαθρο αλλά ούτε και τους πόρους που απαιτούνται.
- Δεν οφείλουν να αναπληρώσουν το κενό γιατί η ανάπτυξη ελάχιστων βασικών δημόσιων κοινωνικών υπηρεσιών είναι αντικείμενο εθνικής πολιτικής και όχι «τοπική υπόθεση» και, συνεπώς, σχετική παρέμβαση των Δήμων προϋποθέτει μεταβίβαση αρμοδιοτήτων από το κράτος στους ΟΤΑ με αντίστοιχη μεταβίβαση πόρων και ενιαίες ελάχιστες προδιαγραφές.
Το βαθύτερο πρόβλημα: η κοινωνικοπολιτική προσέγγιση της κοινωνικής φροντίδας στην Ελλάδα -1
Η κοινωνική φροντίδα αποτελεί διαχρονικά ένα πεδίο χαμηλής “ορατότητας” για την κοινή γνώμη και την ευρύτερη κοινωνικο-πολιτική συζήτηση εξαιτίας, ιδίως, δύο στρεβλών αλλά διαχρονικά κυρίαρχων αντιλήψεων:
Αντίληψη 1η: Η ανάγκη για φροντίδα είναι πρωτίστως προσωπικό/οικογενειακό πρόβλημα (όχι κοινωνικό διακύβευμα) και η ενεργοποίηση του κράτους δικαιολογείται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις
Αντίληψη 2η: Στις εξαιρετικές περιπτώσεις όπου η ενεργοποίηση του κράτους για την παροχή φροντίδας δικαιολογείται, οι δημόσιες ΥΚΦ συνιστούν απλώς έναν «αμυντικό μηχανισμό» κατά της φτώχειας και του αποκλεισμού (όχι «επιθετικό μηχανισμό» κοινωνικής ανάπτυξης)
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ
- Η κοινωνική φροντίδα παραμένει πεδίο χαμηλής πολιτικής (και επενδυτικής) προτεραιότητας για το κράτος.
- Οι δημόσιες ΥΚΦ προσδένονται στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας και οργανώνονται με φιλοσοφία «ύστατου δικτύου ασφαλείας» που δεν συνάδει ούτε με την ιδιαίτερη ταυτότητά τους ούτε με την αναπτυξιακή τους δυναμική.
Το βαθύτερο πρόβλημα: η κοινωνικοπολιτική προσέγγιση της κοινωνικής φροντίδας στην Ελλάδα -2
Η κυρίαρχη προσέγγιση της κοινωνικής φροντίδας στην Ελλάδα παραγνωρίζει ότι:
1.Οι ΥΚΦ είναι κρίσιμος μοχλός για την προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων των ευάλωτων ομάδων (παιδιά,ηλικιωμένοι,ΑμεΑκλπ.) και, συνεπώς, η διασφάλιση πρόσβασης σε αυτές συνιστά κοινωνικό διακύβευμα
2.Οι ΥΚΦ είναι κρίσιμος μοχλός για την επίτευξη ευρύτερων κοινωνικοπολιτικών στόχων του κράτους και, συνεπώς, οι δημόσιες ΥΚΦ πρέπει να οργανώνονται με τρόπο που να ευνοεί την αναπτυξιακή τους δυναμική.
3.Η αδράνεια του κράτους ως προς την ανάπτυξη ενός αποτελεσματικού υποδείγματος βασικών δημόσιων ΥΚΦ για τον γενικό πληθυσμό υπονομεύει, σοβαρά την ικανότητά του να: αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την “κρίση φροντίδας” και ,ιδίως,να προωθήσει κρίσιμες διατομεακές μεταρρυθμίσεις σε ειδικά πεδία παρέμβασης (ιδίως την αποϊδρυματοποίηση)
Η επιτακτική ανάγκη για ένα νέο εθνικό υπόδειγμα κοινωνικής φροντίδας.
Κρίσιμα ζητήματα που πρέπει να απασχολήσουν όλους τους εμπλεκόμενους στο πεδίο των ΥΚΦ:
1.Απουσία ενός σύγχρονου οριζόντιου θεσμικού και επιχειρησιακού πλαισίου που:
(i)την ορθολογική παρακολούθηση των αναγκών του πληθυσμού
(ii)τον προγραμματισμό των υπηρεσιών
(iii)την εκτίμηση των απαιτήσεων σε πόρους (ανθρώπινους και υλικούς)
(iv)την εκτίμηση των αναγκών για συνέργειες με τον εθελοντικό τομέα
2.Απουσία Εθνικής Στρατηγικής για την Κοινωνική Φροντίδα
(φιλοσοφία/αρχές, εθνικοί στόχοι / προτεραιότητες πολιτικής, χρηματοδοτικά εργαλεία)
Η έναρξη της συζήτησης για την μετάβαση σε ένα νέο εθνικό μοντέλο κοινωνικής φροντίδας: Εμβληματικές πρωτοβουλίες
- Μελέτη “Οι τυπικές πολιτικές κοινωνικής φροντίδας των Δήμων στην Ευρωπαϊκή περιφέρεια” (Εκδόσεις Παπαζήση – ΕΕΤΑΑ, 2022)
Βλ.: https://www.eetaa.gr/ekdoseis/ekdoseis_list.php
- Γνώμη Πρωτοβουλίας “Πολιτικές για τη διαμόρφωση Εθνικής Στρατηγικής για την Κοινωνική Φροντίδα και τη δίκαιη ανάπτυξη της οικονομίας της”(Φεβρουάριος 2023) Βλ.: https://www.oke.gr/el/opinions
Η Μελέτη της ΕΕΤΑΑ για την Κοινωνική Φροντίδα
Επιδιώκει να υποστηρίξει την συμβολή της τοπικής αυτοδιοίκησης στην ευρύτερη συζήτηση για ένα νέο μοντέλο κοινωνικής φροντίδας στη χώρα μας.
Παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο τους ιδεολογικούς, θεσμικούς, οργανωτικούς και χρηματοδοτικούς άξονες αντιπροσωπευτικών εθνικών συστημάτων κοινωνικής φροντίδας και μοντέλων παροχής υπηρεσιών ΚΦ σε τοπικό επίπεδο
Αναδεικνύει υποδείγματα καλών πρακτικών (συμπεριλαμβανομένου του πεδίου της παιδικής προστασίας) επιτρέποντας άμεση πρόσβαση των αιρετών και υπηρεσιακών στελεχών των Δήμων σε ένα πλέγμα δεδομένων που δεν ήταν έως τώρα διαθέσιμα στην σχετική Ελληνική βιβλιογραφία.
Η Γνώμη Πρωτοβουλίας της Ο.Κ.Ε. για την Κοινωνική Φροντίδα
Η Οικονομική & Κοινωνική Επιτροπή Ελλάδος προτείνει:
Πράσινη Βίβλο για την Κοινωνική Φροντίδα και ευρεία δημόσια διαβούλευση για το νέο εθνικό μοντέλο κοινωνικής φροντίδας
Εθνική Στρατηγική Κοινωνικής Φροντίδας βάσει των πορισμάτων της διαβούλευσης
Νέο σύγχρονο φορέα της κεντρικής διοίκησης που θα αναλάβει την εφαρμογή της Εθνικής Στρατηγικής ΚΦ, δεσμεύοντας τους απαραίτητους υλικούς και ανθρώπινουςπόρους
Νόμο-Πλαίσιο που θα θεσπίζει το νέο Εθνικό Σύστημα Κοινωνικής Φροντίδας (αντικαθιστώντας τις παρωχημένες πλέον διατάξεις του Ν.2646/1998), εισάγοντας και ένα βιώσιμο μοντέλο παρεμβάσεων των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης για την παροχή υπηρεσιών ΚΦ
Μηχανισμό διασφάλισης εθνικών προδιαγραφών ποιότητας όλων των φορέων (δημόσιων και μη) που παρέχουν υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας κάθε τύπου (κατ’οίκον, ανοικτή και κλειστή)
*Η Φωτεινή Μαρίνη είναι δικηγόρος – Διδάκτωρ Νομικής. Συνεργάζεται με το Ερευνητικό Εργαστήριο Κοινωνικής Διοίκησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. Είναι συντάκτρια της Μελέτης “Τυπικές Πολιτικές Κοινωνικής Φροντίδας των Δήμων στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια” για λογαριασμό της Ελληνικής Εταιρείας Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίησης (Ε.Ε.Τ.Α.Α) https://www.eetaa.gr/ekdoseis/pdf/175.pdf
